Op weg naar een nieuw kabinet – Tweede Kamerverkiezingen 2023 [UPDATE 21 juli]

Krap 2,5 jaar na de laatste Tweede Kamerverkiezingen vinden op 22 november 2023 nieuwe verkiezingen plaats. Hoewel dit voor velen nog ver weg lijkt zetten politieke partijen alle zeilen bij om klaar te zijn voor de campagne en de verkiezingsdag. Dit gebeurt tegen de achtergrond van een ware exodus uit Den Haag, en een politieke arena die daarmee meer en meer open komt te liggen. Veel politieke hoofdrolspelers van de afgelopen jaren vertrekken, en nieuwe gezichten dienen zich aan. Hoe zien de komende maanden tot de verkiezingen eruit, en wat zijn voor public affairs professionals belangrijke momenten om scherp op het netvlies te hebben?

Leegloop en stoelendans in politiek Den Haag

De val van kabinet Rutte IV gaat gepaard met een grote leegloop uit politiek Den Haag. Een groeiende lijst aan invloedrijke partijleiders, kabinets- en Kamerleden zal niet meer terugkeren, waaronder Mark Rutte (VVD), Wopke Hoekstra en Pieter Heerma (CDA), Sigrid Kaag (D66), Carola Schouten en Piet Adema (CU). Ongewis, maar potentieel van veel invloed is de toekomst van Pieter Omtzigt. De meest recente peiling van I&O research liet zien dat zijn eventuele deelname aan de verkiezingen veel impact heeft op de verwachte uitkomsten.

Als gevolg van dit alles ondergaan verschillende partijen een stoelendans, waarbij Dilan Yesilgöz zich heeft gemeld als potentiële opvolger van Rutte voor de VVD, en Rob Jetten zich kandidaat heeft gesteld voor het lijsttrekkerschap van D66. Bij het CDA hebben Mona Keijzer, Hugo de Jonge, Marnix van Rij en Hanke Bruins Slot bedankt voor het lijsttrekkerschap. De laatste twee gaven daarnaast aan überhaupt geen behoefte hebben aan een nieuwe termijn in Den Haag. Op de linkerflank kondigden PvdA en GroenLinks begin deze week een gezamenlijke lijst en programma aan, en zal huidig EU Commissaris Frans Timmermans terugkeren uit Brussel om voorgedragen te worden als lijstrekker.

Verkiezingsproces, lijsttrekkers en kandidatenlijsten

De afgelopen twee weken zijn door de meeste partijen verkiezingsprogrammacommissies en selectiecommissies samengesteld. Hierbij hanteert elke partij een eigen tijdlijn, inspraakprocedures en agenda.

Vaak bestaan verkiezingsprogrammacommissies uit een mix tussen fractiemedewerkers uit de Kamer, Kamerleden, medewerkers van wetenschappelijk bureau en partijprominenten. Omdat de laatste verkiezingen nog niet zo lang geleden zijn, gebruiken veel commissies het ‘oude’ verkiezingsprogramma 2021 – 2025 als blauwdruk. Het loont dan ook om hier aansluiting op te zoeken: concrete en specifieke aanbevelingen zijn belangrijker dan ooit omdat de voorstellen al enigszins ingekleurd zijn. Tegelijkertijd is er sinds 2021 veel gebeurd op sommige dossiers, wat aanpassing of bijsturing van posities onvermijdelijk maakt. Denk hierbij aan het stikstofdossier, de luchtvaart, of Europese tech-wetgeving. Conceptprogramma’s zullen vanaf begin tot eind september worden gepubliceerd, waarna partijleden het kunnen amenderen. Elke partij heeft daar een eigen procedure en regelement voor, dat sterk kan verschillen.

Dan de lijsttrekkers. Bij een aantal partijen blijft de huidige lijsttrekker aan het roer, maar bij partijen als VVD, D66, CDA en Pvda/GroenLinks wordt gezocht naar een nieuw gezicht. Veel partijbesturen hebben inmiddels personen voorgedragen, en eind augustus zullen alle voordrachten bekend zijn. Het is vervolgens aan de partij om de lijsttrekker in te stemmen.

Tot slot worden de kandidatenlijsten voorbereid. Ook dit proces verschilt per partij – bij sommigen zal een groot deel hetzelfde blijven, terwijl partijen als BBB en VOLT druk bezig zijn met nieuwe gezichten te werven.

Na het zomerreces vinden vervolgens partijcongressen plaats, waar de lijsttrekker, het verkiezingsprogramma en de kandidatenlijst vastgesteld worden. In oktober worden vervolgens de definitieve verkiezingsprogramma’s en kieslijsten gepubliceerd. De verkiezingen zelf vinden plaats op 22 november, doorgaans begint het verkiezingsreces zo’n drie weken hiervoor – al is de exacte datum nog niet bekend.

Beleid: controversieel of niet?

Waar willen Kamerleden over doorpraten, en waarover niet? Formele regels om op voorhand te bepalen welke stukken als ‘controversieel’ wordt beschouwd, bestaan niet. De Tweede Kamer bereidt dit in procedurevergaderingen per commissie voor in de eerste week na het reces. Juli en augustus worden gebruikt door fracties en Kamerleden om meerderheden te vinden voor het al dan niet controversieel verklaren van dossiers, en uiteraard laten veel bedrijven, organisaties, NGO’s en andere belangengroepen zich horen in dit proces. Ook de Eerste Kamer kan stukken als controversieel bestempelen. Het is mogelijk dat een commissiemeerderheid de wens van een commissieminderheid respecteert om een bepaald onderwerp als controversieel te beschouwen. Na alle extra procedurevergaderingen stelt de plenaire Griffie een lijst op met alle controversiële onderwerpen. Fracties kunnen voorstellen indienen om deze lijst te wijzigen, waarna de Kamer hierover stemt op 12 september.

Nieuwe onderwerpen kunnen ook later als controversieel worden verklaard door de commissies. Omgekeerd kan een commissie besluiten om een eerder controversieel verklaard onderwerp toch verder te behandelen door een brief aan de Voorzitter van de Tweede Kamer te sturen en over die brief te stemmen in de Kamer.

Nadat een nieuw kabinet is aangetreden, houdt de Kamer eerst een debat over de regeringsverklaring. Het nieuwe kabinet stuurt vervolgens een officiële mededeling naar de Kamer over de voorstellen van het vorige kabinet die worden gehandhaafd of ingetrokken. Daarna kunnen alle eerder als controversieel verklaarde onderwerpen weer worden geagendeerd voor een procedurevergadering, waarin wordt besloten over de verdere behandeling.

Begrotingsbehandeling?

Een onzeker, maar belangrijk element in de komende maanden is het proces van begrotingsbehandelingen. Op dinsdag 19 september presenteert het demissionaire kabinet de Rijksbegroting en Miljoenennota voor 2024 op Prinsjesdag. Van oktober tot eind november heeft de Tweede Kamer per begroting schriftelijke en plenaire behandelingen ingepland.

Deze planning wordt echter in de war geschopt door de verkiezingen, en het verkiezingsreces (normaliter 3 weken) dat daaraan voorafgaat. Met het reguliere herfstreces (13 – 23 oktober) lijkt er weinig tijd over te blijven voor de begrotingsbehandelingen, terwijl deze in december ingestemd moeten worden. Bovendien is het inhoudelijk lastig anticiperen op de Rijksbegroting: controversiële onderwerpen zijn nog niet duidelijk, en het demissionair kabinet zal überhaupt een beleidsarme begroting presenteren om een nieuw kabinet niet te veel voor de voeten te lopen.

De verwachting is dat kort na het reces duidelijk zal worden welk pad het Presidium van de Kamer hiervoor in gedachten heeft.

Vooruitblik

De komende verkiezingen lijken een grote verschuiving in de Nederlandse politiek te gaan betekenen. De aankomende campagne, verkiezingen en coalitieonderhandelingen zullen ingevuld worden door veel ‘nieuwe’ gezichten, terwijl partijen slechts enkele maanden hebben om zich voor te bereiden. Bovendien laten de eerste peilingen significante trends zien, zoals een sterke groei van BBB en aanzienlijke verliezen voor CDA en D66. Ook de gezamenlijke lijst van PvdA en GroenLinks onder leiding van Timmermans lijkt vruchten af te kunnen werpen.

Al deze elementen dragen bij aan een hectische verkiezingsperiode, waarin het lastig kan worden hoofd- en bijzaken te onderscheiden. Public Matters houdt uiteraard nauwlettend de vinger aan de pols. Meer weten over hoe wij u hierbij kunnen ondersteunen, neem dan gerust contact op.