Commissie-Von der Leyen: verschoven prioriteiten onder druk van crises

Aan de vooravond van het tiende EU-mandaat blikken we terug op vijf jaar Commissie-Von der Leyen. De Duitse Commissievoorzitter, in Brussels jargon ook wel afgekort tot VDL, presenteerde bij het aantreden van haar Commissie eind 2019 zes prioriteiten. Klimaat stond hoog op de agenda, evenals democratische waarden en digitalisering. De nieuwe Commissie zat echter nog geen maand in het Berlaymont toen de coronacrisis uitbrak. Von der Leyen moest schakelen van een Commissie van vergezichten, naar dagelijks crisismanagement.

Het zette de toon voor de Commissie-VDL, die met het uitbreken van de oorlog in Oekraïne, de klimaatcrisis en verdere geopolitieke spanningen vaak een commissie van crisisbeheersing wordt genoemd. Wat voor effect heeft de permanente crisisbeheersingsmodus van de Commissie gehad op de plannen die ze aan het begin van haar termijn heeft gepresenteerd? Collega’s Nienke en Valérie blikken erop terug in dit blog.

Terug naar 2019: de ambities van de Commissie-Von der Leyen

Met een extreem kleine marge van 383 stemmen voor haar kandidatuur (374 stemmen waren nodig), werd Von der Leyen in juli 2019 aangedragen als voorzitter van de Europese Commissie. Haar termijn begon met veel kritiek vanuit het Europees Parlement. Von der Leyen was niet door het Parlement als Spitzenkandidat voorgesteld, maar door de Europese Raad benoemd op expliciete voorkeur van Macron. De Franse leider vond de initiële Spitzenkandidat van de Europese Volkspartij (EVP), Manfred Weber, namelijk onvoldoende geschikt voor de top job. Het een-tweetje tussen de Fransen en de Duitsers over de voordracht van VDL leidde in het Europees Parlement direct tot een discussie over haar democratische legitimiteit.

Desondanks presenteerde Von der Leyen met het aantreden van haar Commissie op 1 december 2019 een ambitieus, veelomvattend zespuntenplan: (1) een Europese Green Deal, (2) een Europa dat klaar is voor het digitale tijdperk, (3) een “economie voor de burger”, (4) bescherming van de Europese levenswijze, (5) een sterker Europa in het internationale veld en (6) een verdere ontwikkeling van de Europese democratie.

Van ambitie naar praktijk: wetsvoorstellen over de grootste uitdagingen van deze tijd

De zes speerpunten weerspiegelden volgens de Commissie de grootste uitdagingen van deze tijd; de sleutel tot succes werd gezien in de twin transition. Dat houdt in dat verdere digitalisering volgens de Commissie hand in hand zou moeten gaan met verdere verduurzaming. Van de 349 aangenomen wetsvoorstellen, vielen er 127 in deze portefeuilles.

Verduurzaming: klimaatneutraal in 2050?

Onder leiding van Frans Timmermans kwam het grootste, meest ambitieuze klimaatplan in de geschiedenis van de EU op tafel: de Green Deal. Het doel? De hele Europese Unie klimaatneutraal in 2050. Met het Fit for 55-pakket werd 2030 als tussentijdse deadline vastgesteld. Over zes jaar zou de uitstoot van broeikasgassen met 55% verminderd moeten zijn ten opzichte van 1990.

De Green Deal moest de „reddingsboei” uit de coronacrisis zijn. Een derde uit het Europese corona-herstelfonds zou worden ingezet om de Green Deal verder te financieren. Maar voorlopig haalt de EU het gros van de eigen groene ambities niet. Wil de Unie de doelstellingen uit het Fit for 55-pakket nog halen, dan zou de snelheid waarop de uitstoot van broeikasgassen wordt teruggedrongen zelfs verdubbeld moeten worden.

Een lonkend centrumrechts Europees Parlement zet de Green Deal verder onder druk. Azend op een tweede termijn en zich bewust van de opkomst van extreemrechts in Europa, heeft de Commissie-VDL in de laatste maanden op cruciale punten afstand genomen van plannen uit de Green Deal. Zo is onder druk van boeren in Brussel het pesticidenplan van tafel en zijn andere maatregelen op vrijwillige basis geworden – terwijl deze eerder nog verplicht waren. Door tegemoet te komen aan de wensen van de boeren, hoopt Von der Leyen een deel van de Europese kiezers weg te houden van een stem op extreemrechts. In hoeverre haar strategie slaagt, blijft nog de vraag.

Digitalisering: een digitaal weerbare Unie?

Onder leiding van vier ambitieuze Eurocommissarissen – Thierry Breton, Margrethe Vestager, Vera Jourovà en Didier Reynders – is er de afgelopen jaren een flink pakket aan wetgeving aangenomen om de digitale wereld beter te reguleren. Zo is wetgeving ontwikkeld om de marktmacht van “Big Tech” aan te pakken (DMA, DSA), een veilige omgang van data op overheidsniveau te verzorgen (Data Act, DGA), cyberveiligheid te verstevigen (NIS2, CER) en burgerrechten te garanderen (AVG).

Een van de grootste mijlpalen betreft de AI Act: de in maart aangenomen wetgeving om kunstmatige intelligentie te reguleren gaf de wereld het eerste wettelijke kader over wat wel en niet mag op dit gebied. Maar deze verdienste krijgt toch enige kritiek te verduren. Zo zou de wet – die pas over een aantal maanden in werking treedt – niet opgewassen zijn tegen de snelle ontwikkeling van AI. De Commissie verwacht hieraan tegemoet te komen met het nieuwe Europese AI Office, maar lidstaten hebben de nieuwe Commissie opgeroepen om nu al verder te kijken.

Een andere wens van lidstaten is dat de volgende Commissie zich met name richt op de implementatie van het flinke pakket dat nu afkomt op nationale overheden, voordat ze nieuwe wetten opstelt. Implementatie is alleen een stuk minder aantrekkelijk voor nieuwe Eurocommissarissen die zich willen profileren.

Veiligheid: een sterker Europa in het internationale veld?

Een sterker Europa in een verschuivende geopolitieke wereldorde. De ambitie behoorde tot het zespuntenplan, maar was niet hét speerpunt van de Commissie-VDL. 24 februari 2022 heeft Europese veiligheid in een nieuw daglicht geplaatst. Na de Russische inval in Oekraïne sprak Von der Leyen direct de Europese steun voor Oekraïne uit en kende de Raad in december 2023 het land zelfs de status van kandidaat-lidstaat toe.

De oorlog in Oekraïne heeft gezorgd voor een verschoven focus; van de Green Deal naar een mogelijke oorlog met Rusland en het voorbereiden van de Europese industrie hierop. Von der Leyen zelf heeft gezegd een speciale Defense Commissioner aan te willen stellen om Brussels’ support voor de defensie-industrie te overzien. Uitgaven aan Defensie zijn bovendien opgeschroefd. Maar hoge generaals en militairen uit verschillende EU-lidstaten waarschuwen dringend voor de dreiging van een oorlog met Rusland. Europa moet duidelijk maken dat het zich kan verdedigen, klinkt het.

Balanceren voor een volgende termijn: minder klimaatbeleid, meer oorlogsretoriek?

Een ding is zeker: de Commissie-Von der Leyen heeft niet stil gezeten. Van de 661 aangekondigde wetsvoorstellen, zijn er 526 ook daadwerkelijk naar buiten gebracht. Daarvan zijn 301 wetsvoorstellen al aangenomen en zitten 97 wetsvoorstellen in de afrondende fase. En dit is zeker opgemerkt. Media hebben Ursula von der Leyen geregeld genoemd als meest succesvolle Commissievoorzitter sinds Jacques Delors, wat ze met name te danken heeft aan de manier waarop ze met crises is omgegaan.

Von der Leyen wil nog vijf jaar door, al zal ze haar best moeten doen genoeg stemmen in het Europees Parlement te verkrijgen. Haar partij – de Europese Volkspartij – belooft volgens de laatste peilingen in ieder geval wel als grootste uit de bus te komen. De verkiezingsbelofte van Von der Leyen zijn het beschermen van de democratie, het behouden van de welvaart en het verhogen van de veiligheid. En niet alleen de EVP stelt deze onderwerpen centraal in de campagne; in de plannen van elke Europese fractie kun je terugzien dat de prioriteiten van het tiende mandaat zullen verschuiven.

Wat kunnen we verwachten van de volgende Europese Commissie?

De veranderende geopolitieke realiteit, oorlog aan de grenzen van de Unie en de snelle opmars van kunstmatige intelligentie maken dat de prioriteiten van Europese leiders verschuiven. Een gelekte prioriteitenlijst voor de komende vijf jaar van de Europese Raad bevestigt deze trend; het woord klimaat wordt op de lijst alleen nog in relatie tot vestigingsklimaat genoemd. De lijst staat verder vol met verwijzingen naar defensie, veiligheid en migratie.

De prioriteitenlijst van de Raad spreekt helder taal. Europa zal haar positie als wereldmacht tegenover de VS en China moeten verstevigen. Termen als strategische autonomie, Europese innovatie en stevige concurrentiepositie staan centraal. Daarnaast kunnen we verwachten dat de Europese defensie de komende vijf jaar een flinke ontwikkeling zal doormaken. Dit betekent niet dat de twin transition op een lager pitje staat, maar juist dat de focus komt te liggen op het uitvoeren van beleid dat in het negende mandaat is ontwikkeld.

En wat kunnen we de komende maanden verwachten wat betreft de lobby?

Tot slot: wat kunnen we de komende maanden nog verwachten? Wanneer de stembussen in alle lidstaten zijn gesloten en de stemmen zijn geteld, zal tijdens de Europese Raad op 27 en 28 juni de nieuwe voorzitter van de Europese Commissie worden voorgedragen. Het Europees Parlement stemt over deze voorzitter tijdens de plenaire sessie tussen 16 en 19 september. Wanneer de nieuwe voorzitter van de Europese Commissie is bepaald, gaat de nieuwe Commissie aan de slag met het werkprogramma. De verwachting is dat dit programma in de laatste maand van 2024 wordt gepresenteerd.

De poppetjes moeten nog worden bepaald, maar de koers van de volgende Commissie is al ingezet. Woorden die je in ieder geval nog (veel) vaker voorbij zult horen komen: strategische autonomie, industriepolitiek en gemeenschappelijk veiligheidsbeleid. En het vestigingsklimaat, natuurlijk. Hoe dit er precies uit zal zien op onder andere tech, klimaat en zorg, diepen we in een blogreeks deze zomer uit.