Massaal van het gas – brengt de oorlog in Oekraïne de Europese energietransitie in een stroomversnelling?

De oorlog in Oekraïne is boven alles een humanitaire ramp die in Europa door velen niet meer voor mogelijk werd gehouden. Naast grote geopolitieke gevolgen, zijn er ook zware economische consequenties. Je hoeft in Nederland maar naar de benzinepomp te rijden of op je energierekening te kijken en al snel wordt pijnlijk duidelijk hoezeer Europa op essentiële markten (te) afhankelijk van Rusland is geworden. De grote afhankelijkheid van gas uit Rusland resulteert nu in ongekend hoge energieprijzen en een markt die opereert aan de grenzen van haar kunnen. Onzekerheid en instabiliteit domineren de internationale markt en als gevolg wordt op ieder mogelijk niveau de discussie over energie-afhankelijkheid en de energietransitie in rap tempo opgevoerd.

Russisch gas als olifant in de kamer

Er bestaat binnen de EU al veel langer discussie over de grote gasimport uit Rusland, en de afhankelijkheid die het Westen daarmee heeft gecreëerd. Toch is de afhankelijkheid van Russisch gas de afgelopen jaren alleen maar toegenomen. In Nederland komt zo’n 15 tot 20% van de gasvoorziening uit Rusland, in heel Europa zelfs maar liefst 45% in 2021. De problematiek hiervan was altijd al evident – toch bleek Russisch gas vaak de pijnlijke olifant in de kamer.

De consequente keuze voor Russisch gas sluit aan bij de jarenlange, doelbewuste politiek om de economische verwevenheid tussen de EU en Rusland te bevorderen. Wandel durch Handel, zo was het idee in Europa: als we intensief handeldrijven, groeit de wederzijdse afhankelijkheid en wordt de vrede in Europa gewaarborgd. Deze vrede is echter een utopie gebleken; bovendien beschrijft de Volkskrant in een uitgebreide analyse dat Rusland met genoegen toekeek hoe Europa zich met de groeiende interdependentie een hand op de rug bond. Anderzijds heeft de economische afhankelijkheid ook Rusland kwetsbaarder gemaakt; met de massale import van gas uit Rusland is het Westen een belangrijke geldschieter van de Russische staatskas. Rusland is de op twee na grootste olieproducent ter wereld: energie – voor het overgrote deel in de vorm van olie en gas – is goed voor 60% van de export en 40% van de schatkist in Moskou.

Zware sancties

De invasie van Oekraïne markeert een historisch kantelpunt in de internationale verhoudingen. Het Westen beseft zich dat een nieuw tijdperk is aangebroken, en dat de handel en samenwerking met Rusland niet langer verantwoord, betrouwbaar en wenselijk is op dit moment. Dit resulteert in massale sancties die Rusland niet eerder zag. Zo werd vorige week duidelijk dat Westerse landen werken aan de zwaarst mogelijke sanctie tegen Rusland: het stoppen van de invoer van olie en gas. De VS gingen aan kop met een direct ingaand verbod op Russische olie, gas en steenkool. Ook het Verenigd Koninkrijk stopt nog dit jaar met de invoer van gas en olie.

Voor de EU is dit nog een stap te ver; het leunt nu eenmaal te zwaar op Russisch gas. Toch vindt ook hier een kentering plaats. De Europese Commissie presenteerde afgelopen week een pan om nog dit jaar de afhankelijkheid van Russisch Gas met twee derde te verminderen. Volgens het plan, genaamd REPowerEU, kan de EU vóór 2030 zonder Russisch gas middels het diversifiëren van gas toevoer en het versneld stimuleren van hernieuwbare energie. Ook in Nederland is de regering middels een breedgedragen motie opgeroepen met een plan te komen om zo snel mogelijk onafhankelijk te worden van gas uit Rusland.

Hoogste versnelling

Evident is dat de huidige crisis de potentie heeft de Europese energietransitie in een stroomversnelling te brengen. Op korte termijn uit noodzaak gezocht worden naar betrouwbare gasleveranciers en moet gewerkt worden aan het opbouwen en verplichten van gasreserves. De toekomst is echter duurzaam; in het hyperambitieuze REPowerEU-plan van de EU laat Frans Timmermans er geen onduidelijkheid over bestaan: ‘’let’s dash into renewable energy at lightning speed’’. Doel van het kersverse plan is om in de hoogste versnelling om te schakelen naar duurzame energiebronnen als wind, zon, waterstof en biogas (met name bio-ethaan). Daarnaast moet massaal ingezet worden op energiebesparing en moet de import van waterstof een grote bijdrage gaan leveren. De Europese Commissie zet hiermee de turbo op de eerdere Green Deal plannen en de Fit-for-55 doelstellingen. Op deze manier moet de energievoorziening van Europa in recordtempo autonoom, weerbaar en bovenal duurzaam worden.

Ook in Nederland is de afsluiting van Russisch gas momenteel hot topic. De Tweede Kamer heeft de regering middels een motie opgeroepen om een plan op te stellen zo snel mogelijk de energieafhankelijkheid van Rusland af te bouwen. Daarnaast is het thema besproken in plenaire debatten, een rondetafelgesprek en is er binnenkort een speciaal Commissiedebat voor ingepland. De urgentie komt echter misschien wel het best tot uiting in de grote steun van de Groningers voor het verder opendraaien van de gaskraan in de provincie om zo minder afhankelijk te zijn van Russisch gas. De gaswinning in Groningen is al jaren een van de meest gevoelige dossiers in het land; de reactie van de Groningers geeft het sentiment in Nederland dan ook glashelder weer – we zijn ook hier klaar met Russisch gas.

Energietransitie – goedkoper dan ooit?

In twee weken tijd is de energiemarkt fundamenteel veranderd. Olof van der Gaag, voorzitter van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE), merkte tijdens een rondetafelgesprek vorige week in de Tweede Kamer over Russisch gas op dat zich een tot voor kort ondenkbare situatie heeft voorgedaan: fossiele energie is ongekend duur geworden en duurzame energie is plots het goedkopere en betrouwbare alternatief.

Als gevolg hiervan verandert de marktdynamiek sterk. De huidige situatie leidt tot sterke duurzame prikkels: voor consumenten is het bijna noodzaak geworden energiebesparing hoge prioriteit te maken en om de omslag naar goedkopere groene stroom te maken, en voor producenten leidt dit weer tot sterke prikkels voor het produceren van groene stroom. De conclusie is volgens van der Gaag dan ook dat de energietransitie weleens ‘goedkoper’ kan worden dan we ooit hadden gedacht. Simpelweg omdat duurzame energie en besparing goedkoper zijn dan doorgaan op de oude weg, waar velen voorheen dachten dat dat omgekeerd zou zijn.

Vooruitblik Nederland

Op 22 maart komt de commissie EZK samen voor een speciaal commissiedebat over de Leveringszekerheid van gas. Hier zullen onder andere nodige maatregelen op korte termijn worden besproken, zoals bijvoorbeeld het aanscherpen van de vulgraden van gasopslagen, extra aanvoer van LNG en extra gaswinning in Nederland. Daarnaast komt het kabinet in mei met een plan hoe ook hier op langere termijn de energietransitie in de hoogste versnelling kan worden gebracht en hoe dit kan worden bekostigd. Om de ambitieuze doelen te halen en een stroomversnelling te realiseren zullen alle zeilen moeten worden bijgezet.

Hoe dan ook zal een sleutelrol in de energietransitie weggelegd zijn voor de overheid. Tijdens de eerdergenoemde rondetafel benadrukten vrijwel alle uitgenodigde partijen dat de overheid de regie dient te nemen: regisseer en faciliteer, zo was de oproep. Een ding is dus zeker – de overheid dient de markt optimaal in staat te stellen de energietransitie zo snel en goed mogelijk te faciliteren.

Foto door Magda Ehlers via Pexels