Vooruitblik op de Europese Parlementsverkiezingen: een nieuwe koers voor Europa?

Volgend jaar, van 6 tot 9 juni 2024, zullen EU-burgers hun stem uitbrengen bij de Europese verkiezingen. Kiezers bepalen de nieuwe verdeling van zetels (en macht) in het Europees Parlement en oefenen daarmee indirect invloed uit op de prioriteiten van de EU tot 2029. Het politieke landschap in de lidstaten verschuift voortdurend, wat de uitkomst van de verkiezingen van volgend jaar onzeker maakt. In een blogserie over de Europese verkiezingen analyseren collega’s Sterre Schrijver en Danaï Kostoulas recente ontwikkelingen in EU-lidstaten en hebben ze het over de mogelijke invloed ervan op de komende Europese verkiezingen, de verdeling van de 720 zetels in het Parlement en uiteindelijk op de vorming van een nieuw College van Commissarissen.

Politiek landschap op nationaal niveau

1) Verkiezingen Polen: terugkeer pro-Europese Donald Tusk

Het hedendaagse Europese politieke landschap tekent zich door een toenemende populariteit van conservatieve, rechtse partijen. De verwachting is dat deze trend, na de verkiezingen van juni 2024, terug te zien zal zijn in het Europees Parlement. Het valt daarbij op dat de Poolse kiezers een andere koers hebben ingezet.

Polen, waar de PiS (Recht en Rechtvaardigheid) sinds 2015 aan de macht is, werd lang gezien als een belangrijk speler in de conservatieve en Eurosceptische politiek. Ondanks dat PiS als meest populaire partij uit de stembus kwam, is het de partij niet gelukt om genoeg steun te vinden voor het vormen van een nieuwe regering. Gevolg: de liberale, pro-Europese Donald Tusk – voormalig president van de Europese Raad (2014-2019) – is gekozen als nieuwe premier van Polen.

Het aanstaand premierschap van Tusk zal niet alleen grote consequenties hebben op nationaal vlak, maar óók voor de Europese politiek. Als één van de grootste lidstaten biedt Polen tegenwicht tegen het Franse-Duitse machtsblok dat is ontstaan na de exit van het Verenigd Koninkrijk, met als eventueel gevolg een machtsverschuiving van West naar Centraal-Europa. Bovendien zou een pro-Europees Polen een versterking van intra-Europese samenwerking betekenen, met meer eensgezinde geluiden op het gebied van o.a. (militaire) steun aan Oekraïne en het (internationaal) uitdragen van de zogenoemde ‘Europese waarden’. Daarbij zou Tusk’s benoeming kunnen leiden tot meer Poolse stemmen voor de Europese Volkspartij (EVP) (centrumrechts), in tegenstelling tot PiS’ Europese Conservatieven en Hervormers (ECH) (conservatief rechts).

Tegelijkertijd kan Tusk’s leiderschap slecht nieuws betekenen voor het bondgenootschap tussen Polen en het Hongarije van Viktor Orbán. Polen en Hongarije hebben elkaar in de afgelopen jaren regelmatig beschermd tegen de normerende koers van de EU. De nieuwe aanstaande Poolse regering zal de bestaande Europese machtsverhouding dus flink kunnen opschudden.

2) Verkiezingen Slowakije: terugkeer Eurosceptische Robert Fico

Daar waar Orbán aan Polen mogelijk een bondgenoot verliest, lijkt het er een te hebben gewonnen in buurland Slowakije. Na de parlementsverkiezingen van 30 september is de sociaal-conservatieve, populistische SMER partij van voormalig premier Robert Fico namelijk als de grootste uit de bus gekomen. Fico staat vooral met zijn mening over militaire steun aan Oekraïne en de Russische sancties lijnrecht tegenover die van de meeste andere Europese lidstaten.

De gevolgen voor de Europese politiek na de uitslag waren al snel te merken. Zo is de SMER uit de Europese Sociaaldemocratie fractie (S&D) gezet wegens het aangaan van een coalitie met, onder andere, een extreemrechtse partij. Daarbij werd vanuit de fractie veel kritiek geleverd op Fico’s standpunten over steun aan Oekraïne, de LHBTIQ+ gemeenschap, migratie, de rechtsstaat en zijn pro-Russische houding.

3) Politieke ontwikkelingen in Spanje en Portugal

Op het Iberische schiereiland lijken de socialistische partijen onder druk te staan. In juni, aan het begin van hun EU-voorzitterschap, hield Spanje verkiezingen na een nederlaag van regerende partijen in de regionale verkiezingen. De rechtse flanken werden toen de grootste; dit herhaalde zich bij de afgelopen nationale verkiezingen. De centrumrechtse partij Partido Popular van Alberto Núñez Feijóo’s kwam als grootste uit de stembus, maar hij slaagde er niet in tot een coalitie te komen. Vervolgens werd op 17 november, na vier maanden coalitieonderhandelingen, de socialist Pedro Sanchez opnieuw beëdigd als premier. Sanchez’ sociaaldemocratische PSOE partij zal een minderheidskabinet vormen met de extreemlinkse Sumar.

Portugal staat ook voor vervroegde verkiezingen in maart volgend jaar. De Portugese premier António Costa, leider van de Socialistische Partij (PS), is begin november afgetreden als gevolg van een corruptieschandaal. Dat terwijl Costa als een van Europa’s langstzittende minister-president een favoriete kandidaat was om Charles Michel in 2024 op te volgen als voorzitter van de Europese Raad. De verkiezingen in en het voorjaar vormen meteen een graadmeter voor de Europese verkiezingen drie maanden erna.

Opiniepeilingen

Volgens de laatste peilingen van POLITICO van 18 december wordt er een verlies van ongeveer 20 zetels verwacht voor de Europese Volkspartij (EVP). Desondanks is de lijn der verwachting dat de EVP na 9 juni nog steeds de grootste partij zal zijn. Ten opzichte van de peilingen van juni, heeft de S&D (sociaaldemocraten) iets moeten inleveren, vanwege het stoppen van de deelname van de Slowaakse SMER (zie “verkiezingen Slowakije”). Verder wordt er nog steeds een flinke stijging van zetels verwacht voor de ECH (Europese Conservatieven en Hervormers), voornamelijk ten koste van De Groenen en dus de EVP.

Naarmate de Europese Parlementsverkiezingen van 2024 naderen, wordt het steeds duidelijker hoe het politieke landschap binnen de Europese Unie zal verschuiven, onder meer met het oog op een toenemende beweging naar rechts. De recente overwinning van de PVV in Nederland past goed in deze ontwikkeling. Hierbij wordt het vooral interessant hoe een nieuwe potentieel rechtse en minder pro-Europese coalitie de verhoudingen binnen de EU en de Nederlandse kijk op de EU zal beïnvloeden.

De verkiezingen bieden ook mogelijkheden om nieuwe onderwerpen op de agenda van de wetgevers te plaatsen. In aanloop naar de verkiezingen zal Public Matters verschillende onderwerpen met betrekking tot de verkiezingen uitlichten.