Val kabinet Schoof I – demissionaire status, controversiële dossiers & aankomende verkiezingen

Op de vroege ochtend van dinsdag 3 juni 2025 maakte PVV-leider Geert Wilders via X bekend dat zijn fractie de coalitie met VVD, NSC en BBB verlaat, omdat de andere regeringspartijen zijn tienpuntenplan voor een strikt asiel- en migratiebeleid niet wilden overnemen. Kort daarop kondigden de PVV-bewindspersonen aan dat zij hun ontslag indienen. Premier Dick Schoof belegde een extra ministerraad van bijna twee uur en kondigde daarna in een persconferentie de val van het kabinet aan. Alle PVV-bewindspersonen treden per direct af. Na afloop van de persconferentie vertrok premier Schoof om het ontslag van zijn kabinet aan koning Willem-Alexander aan te bieden, waarmee de weg naar nieuwe verkiezingen formeel wordt geopend. Het is een abrupt einde voor een coalitie die pas op 2 juli 2024 werd beëdigd en daarmee nog geen jaar missionair was. Coalitiegenoten reageerden verrast en verwijten Wilders “weglopen voor verantwoordelijkheid”, terwijl oppositieleider Frans Timmermans onmiddellijk nieuwe verkiezingen eist.

De combinatie van VVD, BBB, NSC en de grootste fractie PVV was vanaf het begin een wankel evenwicht tussen technocratie en populisme; breuklijnen liepen vooral over migratie en de rechtsstatelijke beperkingen die uit eerder EU-recht en verdragen voortvloeien. De afgelopen week escaleerden die spanningen toen Wilders zijn coalitiepartners een ultimatum stelde: zonder volledige inwilliging van zijn migratie-eisen zou de PVV hun steun intrekken. In diverse media verzuchtten anonieme coalitiebronnen dat “het vertrouwen al weken broos was”.

Een demissionair kabinet

Zodra de Koning het ontslag “onder handhaving van de bestaande ministeriële verantwoordelijkheid” in beraad heeft genomen, is Schoof I demissionair. Juridisch behoudt een demissionair kabinet dezelfde bevoegdheden als een missionair kabinet; het kan wetsvoorstellen indienen en verdragen tekenen. Politiek bestuurlijk geldt echter de ongeschreven regel dat het uitsluitend ‘lopende zaken’ behartigt. Die praktijk is in Nederland verankerd sinds de jaren ’80 en werd twee jaar geleden nog zichtbaar na de val van Rutte IV (7 juli 2023). Destijds bleef het kabinet meer dan elf maanden demissionair en beperkte zich tot urgente EU onderhandelingen, koopkrachtpakketten en crisismaatregelen, terwijl grotere hervormingen (zoals het migratiepact en de belastingherziening) werden doorgeschoven naar een volgende coalitie. Die precedentwerking is relevant: ook nu mag Schoof I formeel alles, maar politieke en maatschappelijke druk dwingt tot terughoudendheid. Wel blijven ministers Nederland vertegenwoordigen in de Europese Raad en op internationale toppen, al zal hun mandaat smal zijn.

De Kamer aan zet: controversieel of niet?

Welke onderwerpen on hold gaan, bepaalt de Tweede Kamer in extra procedurevergaderingen. Per vaste Kamercommissie wordt met gewone meerderheid gestemd of lopende wetsvoorstellen, brieven, AMvB’s en geplande commissiedebatten controversieel zijn. In de zomer van 2023 verklaarde de Kamer ruim driehonderd dossiers controversieel, waaronder het Landbouwakkoord en delen van de fiscale klimaatagenda; tegelijkertijd bleven urgente trajecten als het Belastingplan en de Oekraïne-steun lopen. De ervaring leert dat politieke afwegingen én lobby-inspanningen hier zwaar wegen: diverse organisaties wisten in 2023 toch voortgang af te dwingen door Kamerleden te overtuigen dat stilstand grotere risico’s opleverde dan behandeling. Zodra de plenaire Kamer de integrale lijst vaststelt, verdwijnen de geselecteerde onderwerpen van de agenda tot er een nieuw kabinet zit – of tot een meerderheid besluit de blokkade op te heffen. Premier Schoof sprak tijdens zijn persconferentie de hoop uit missionair door te kunnen op onderwerpen als veiligheid, migratie en stikstof – mits de Kamer daarmee akkoord gaat. Voor organisaties is dit het moment om Kamerleden te benaderen met argumenten waarom hun onderwerp juist wél of juist niet in de ijskast hoort.

Vervolgproces: op weg naar verkiezingen

Met de aankondiging van premier Schoof zijn nieuwe verkiezingen een feit. Zodra het ontslag in handen van de koning ligt, stuurt de Kamer een brief naar de Kiesraad met het verzoek een nieuwe stembusgang uit te schrijven. Gemeenten hebben naar verwachting – net als in 2023 – minimaal vijf maanden voorbereidingstijd nodig voor stemlokalen, tellers en IT systemen. Daarom verwacht politiek Den Haag breed dat de verkiezingen wederom medio november 2025 plaatsvinden. De parallellen met twee jaar geleden zijn treffend: Rutte IV viel op 7 juli 2023, de verkiezingen werden 22 november, en pas op 2 juli 2024 was het kabinet Schoof I geformeerd. Die formatie duurde 224 dagen. Een vergelijkbaar of zelfs langer traject is dit keer niet ondenkbaar, omdat de electorale verhoudingen in vergelijking met 2023 niet minder gefragmenteerd lijken.

Gevolgen voor Prinsjesdag en de begrotingscyclus

Nu er definitief verkiezingen zijn aangekondigd, hangt de rijksbegroting voor 2026 volledig af van het verdere politieke tijdpad. Komt er – zoals nu het meest waarschijnlijk lijkt – een stembusgang in het laatste kwartaal van 2025, dan dient het kabinet op Prinsjesdag 16 september vanwege hun demissionaire status naar alle waarschijnlijkheid een ‘beleidsarme’ Miljoenennota in. Die zal zich beperken tot lopende verplichtingen, automatische loon en prijsbijstellingen en hooguit enkele urgente reparaties (bijvoorbeeld voor koopkracht of energieprijzen). Mocht er echter toch vóór de zomer een tussenoplossing komen die op een meerderheid kan leunen, dan kunnen er alsnog grotere beleidskeuzes worden toegevoegd. Er staat dus niets in steen gebeiteld.

De duur van de formatie ná eventuele verkiezingen is de tweede grote onzekerheidsfactor. Wordt er voor 1 juli 2026 een coalitie gesmeed, dan kunnen de nieuwe politieke prioriteiten al via de Voorjaarsnota 2026 worden ingepast. Loopt de formatieperiode over de zomer heen, dan verschuiven impactvolle keuzes hoogstwaarschijnlijk naar Prinsjesdag 2026 of zelfs later. Voor organisaties betekent dit dat zij in scenario’s moeten denken en alvast een positionering klaar moeten hebben voor elk van deze momenten.

Campagnetijd is beïnvloedingstijd

Zodra verkiezingen worden uitgeschreven, start voor partijen vrijwel direct een drukke periode: lijsttrekkersverkiezingen, verkiezingsprogramma’s, kandidatenlijsten en het organiseren van congressen. Voor belangenbehartigers is dit het moment om programmacommissies, schaduwwoordvoerders en nieuwe kandidaat-Kamerleden te voorzien van onderbouwde voorstellen, zodat thema’s hun weg vinden naar de verkiezingsprogramma’s en later het regeerakkoord. Tegelijk biedt de controversieel-verklaring-procedure een kans om onderwerpen van of juist op de agenda te krijgen.

Tot slot

Er bestaat geen draaiboek voor deze samenloop van kabinetsval, zomerreces en geopolitieke ontwikkelingen (in juni staat Nederland gastheer voor de NAVO-top). In Den Haag en Brussel ontstaan de komende maanden tal van onzekerheden, maar ook ruimte om beleid bij te sturen.

Public Matters volgt de politieke en bestuurlijke stappen richting een nieuw kabinet op de voet. Heeft u vragen over de val van kabinet Schoof I of wilt u uw boodschap juist nú onder de aandacht brengen? Neem gerust contact op – wij denken graag mee over de beste strategie en timing.