Strijd tussen gemeenten en het Rijk is het nieuwe normaal

Recent liep het conflict tussen Rijk en gemeenten hoog op. In maart hing de vlag er slecht bij: tot driekwart van de gemeenten zag een tekort aankomen in de komende 4 jaar van gezamenlijk €5,2 miljard. De VNG bereidde zich voor op een gang naar de rechter. Het liep met een sisser af: het Rijk kwam bij de voorjaarsnota met geld over de brug – hoewel slechts een fractie van wat gemeenten eisten. Daarmee is de kous dan ook nog niet af, maar lijkt het eerder een teken aan de wand voor een structureel probleem. Naast de financiële tekorten botsen vele gemeente met het Rijk steeds vaker over beleidsmatige kwesties. Waarom lijken deze tekorten steeds groter en hoe komt het dat gemeenten steeds vaker op ramkoers liggen met Den Haag?

Zonder de beloofde middelen in de voorjaarnota zou slechts een kwart van de 342 gemeente de komende drie jaar een positieve begroting rond krijgen. Het ‘ravijnjaar’ in 2026 werd dan wel gedempt tot een ‘ravijndal’ met 1,3 miljard euro extra op een tekort van 2,6 miljard euro, voor veel gemeenten blijft de balans in de begroting komend jaar een grote uitdaging. Dit komt met name doordat de tekorten op de jeugdzorg blijven stijgen. Bezuinigingen en pijnlijke keuzes lijken onvermijdelijk, maar met oog op de gemeenteraadsverkiezingen in 2026 nemen partijen in het college deze keuzes liever niet. Noch je uitspreken over het verhogen van de gemeentelijke belastingen, noch het sluiten van het lokale zwembad is een fijne verkiezingsboodschap.

Maar de kloof is breder dan alleen geld. Naast de financiële uitdaging die gemeenten zien na het aantreden van kabinet-Schoof, zien zij ook een steeds grotere ideologische kloof tussen hen en het Rijk. Dit is onder andere zichtbaar bij de discussie over het vuurwerkverbod, maar ook bij de effectiviteit en uitvoerbaarheid van de asielmaatregelen. Waar met name bij grotere steden vaak een college uit progressieve partijen bestaat, benut kabinet-Schoof de conservatieve input van de coalitiepartners om beleid vorm te geven. Dit spanningsveld komt steeds vaker aan het oppervlak, ook binnen partijen.

Zo was half februari de maat voor ruim vijftig VVD-wethouders vol. In een brandbrief aan het VVD-hoofdbestuur en de Tweede Kamerfractie van de VVD stellen de wethouders dat het werk onmogelijk wordt gemaakt door de bezuinigingen. Jeroen Verwoort, wethouder Financiën uit Velsen, stelde tegenover de NOS dat gemeente zijn verworden tot het uitvoeringsloket van het Rijk. Hij hekelt de verwaarlozing van de rol van gemeenten binnen de democratie. En in januari 2024 werd een manifest van ‘Raden in Verzet’, gesteund door raadsleden van uiteenlopende politieke kleuren uit meer dan 300 gemeente, overhandigd aan Sharon Dijksma, voorzitter van de VNG, en toenmalig informateur Ronald Plasterk. In dit manifest pleitten de raadsleden dat het raadswerk onaantrekkelijk en bijna onmogelijk wordt als het financieel ravijn vanaf 2026 niet zou worden opgelost.

Gemeenten staan in actiemodus en blijven dat voorlopig

Over de gehele linie zien we dat gemeenten meer en bewuste bezig zijn met hun positionering naar het Rijk. In september startte de VNG de publiekscampagne ‘Je gemeente doet er alles aan’. Met deze publiekscampagne wil de VNG duidelijk maken welke taken de gemeente zoal uitvoert, aangezien uit onderzoek blijkt dat veel inwoners hiervan onvoldoende op de hoogte zijn. Onderdeel van de campagne is tevens het publiek laten zien dat er voldoende geld nodig is om taken uit te voeren.

Ook de samenwerkingen tussen gemeenten zijn de afgelopen jaren versneld geprofessionaliseerd. De G4 (Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag) heeft van oudsher een sterke positie, maar ook middelgrote gemeenten spreken zich steeds vaker uit onder de noemer ‘M50’. Deze groep gemeenten roept het kabinet ook op om de voorgenomen bezuinigingen op het gemeentefonds terug te draaien en te zorgen voor structurele financiering.

Helemaal nieuw is dat bewustzijn overigens niet. Ter illustratie: in juli 2020 al besloot de raad van de gemeente Zoetermeer om te onderzoeken hoeveel gemeente bereid zijn om gezamenlijk actie te voeren richting het Rijk met als doel het gemeentefonds zo snel mogelijk structureel toereikend te laten zijn voor gemeentelijke taken. De doorontwikkeling van de gemeentelobby is er een van jaren.

De blik van de VNG en individuele gemeenten is nu weer vooruit gericht. Commissie Van Ark is gevraagd om begin 2027 een nieuw advies uit te brengen over het financiële kader per 2028. Hierbij gaat het niet enkel om de hoeveelheid geld, maar vooral ook hoe deze wordt verdeeld. Veel gemeenten zullen zich de vraag stellen: zetten we ons in om de taart groter te maken, of willen we simpelweg een grotere punt?

Een ‘soft-reset’ voor relaties

Voor kabinet Schoof is dit hoofdpijndossier voor nu weer even vooruitgeschoven. Tegelijkertijd zullen de kritieke gemeentefinanciën een goede voedingsbodem voor oppositiepartijen blijken richting de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2026. Tijdens deze verkiezingen zullen onderwerpen als jeugdzorg, maar ook een vuurwerkverbod en de asielmaatregelen (waar gemeenten voor aan de lat staan) het nieuws domineren. Dat de knelpunten in de relatie tussen Rijk en gemeenten nauwelijks partijgebonden zijn, zal voor de kiezer weinig uitmaken. De VVD is de VVD en de SP de SP, of het nu om landelijke of gemeenteraadsverkiezingen gaat. Maar gehaaide bestuurders aan beide kanten zullen het wisselen van de wacht in gemeenten gebruiken om de relaties tussen Rijk en gemeente opnieuw vorm te geven.

Zeker in die context zullen de gemeenten met de blik op de lange termijn de grootste successen boeken. Het duurzaam opbouwen en onderhouden van relaties tussen zowel de VNG als individuele gemeenten met Den Haag kost tijd. Met andere woorden succes boeken met het huidige kabinet vereist de juiste strategie. De aanstaande gemeenteraadsverkiezingen bieden als ‘soft-reset’ zowel een herijking van het speelveld als een startschot voor een nieuwe lobbyronde. Voor gemeenten is het bovendien een ideale gelegenheid om zich te profileren en daarbij mogelijk toekomstige “ravijnjaren” te voorkomen.

Daarom loont het om, naast bestaande coalities van gemeenten, nieuwe samenwerkingen op te zetten en een specifiek “lobbydoel” te definiëren om de financiële tekorten te adresseren. In aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen in 2026 zijn debatten en rondetafelgesprekken in de Tweede Kamer over jeugdzorg of asiel een uitgelezen mogelijkheid voor gemeenten om de nationale politiek te beïnvloeden. Om zo op alle beleidsterreinen te laten zien wat de gevolgen zijn van landelijke keuzes op lokaal niveau — en om gezamenlijk oplossingsrichtingen aan te dragen die in Den Haag politiek en financieel draagvlak verdienen.

Lees hier meer over onze ondersteuning bij lokale belangenbehartiging en de voorbereiding op de gemeenteraadsverkiezingen van 2026.