Het spoils system in de VS & NL: politieke patronage met regels

Het Amerikaanse “spoils system,” verwijst naar de praktijk waarbij politieke benoemingen worden toegekend aan individuen die loyaal zijn aan de partij in macht of specifieke belangen vertegenwoordigen. Het spoils system als patronagesysteem dateert uit de vroege 19e eeuw. In 1832 werd de term geïntroduceerd nadat het sinds 1801 Amerikaanse gebruik werd om na verkiezingen, specifieke ambtenarenplaatsen te bezetten met leden van de overwinnende partij. De Pendleton Act van 1883 schafte het systeem grotendeels af omdat het destijds klaarblijkelijk corruptie in de hand werkte. Vanaf dat moment werd in principe rekening gehouden met geschiktheid.

Nog steeds worden in de Verenigde Staten naar schatting ongeveer 4.000 posities in de federale overheid ingevuld via politieke benoemingen. Dit varieert van kabinetsposten en ambassadeurschappen tot belangrijke functies in agentschappen. En zelfs de Fed zou er onder kunnen vallen, hoewel daar volgens specialisten een wetswijziging voor nodig is. Op voorstel van de Heritage Foundation en Project 2025 zou het aantal politieke benoemingen zelfs sterk moeten worden uitgebreid. Kortom: dit systeem staat in contrast met bijvoorbeeld Nederland, waar onder andere ambtelijke functies worden ingevuld door carrièreprofessionals voornamelijk uit het overheidsapparaat zelf.

De overstap van bedrijfsleven naar overheid

Het is dus niet ongebruikelijk dat bijvoorbeeld CEO’s, juristen of lobbyisten worden gevraagd voor sleutelposities binnen de Amerikaanse overheid. Het idee hierachter is dat zij expertise uit de private sector kunnen inbrengen en complexe economische en maatschappelijke vraagstukken kunnen aanpakken. Idealiter voldoen kandidaten aan enkele voorwaarden:

1. Openbaarmaking van belangen: voordat zij een overheidsfunctie kunnen bekleden, moeten kandidaten hun financiële belangen en ook lobbyactiviteiten openbaar maken. Dit is bedoeld om belangenconflicten te voorkomen.
2. Lobbyverboden: in sommige gevallen moeten zij gedurende een bepaalde periode hun lobbyactiviteiten staken of afstand nemen van bedrijven waarmee ze banden hebben. Dit is vastgelegd in de Ethics in Government Act.
3. Confirmatie: veel benoemingen vereisen goedkeuring door de Senaat. Tijdens dit proces worden de achtergrond, belangen en ethische kwesties van de kandidaat onderzocht.

Belangenverstrengeling

De nauwe verwevenheid van bedrijfsleven en overheid via het spoils system staat al langer ter discussie. Veel politiek benoemde experts hebben eerder gewerkt als belangenbehartigers in een sector die zij later ambtelijk en beleidsmatig overzien. En daar komt dan weer de “draaideur” om de hoek kijken: mensen bewegen zich heen en weer tussen de private en publieke sector, wat de feitelijke evenals de gepercipieerde invloed van het bedrijfsleven op beleid versterkt. Overigens worden ook deskundigen met een andere achtergrond politiek benoemd: uit de rechtelijke macht, uit de Federale Staten en/of Ngo’s.

In al deze gevallen kunnen deze nauwe relaties leiden tot belangenverstrengeling. Lobbywetgeving in de VS probeert dit te beperken, bijvoorbeeld door een afkoelperiode. En tevens worden transparantie-eisen gesteld, zoals het registreren van lobbyisten en het openbaar maken van lobby-uitgaven.

Toch worden deze regels als kwetsbaar gezien. Te meer omdat er veel mazen en geitenpaadjes. En er altijd mensen zijn die vinden dat zij de uitzondering op de regel zijn.

Voordelen en nadelen

Het spoils system biedt een aantal voordelen:

1. Expertise: personen ‘van buiten’ brengen praktische ervaring en netwerkkennis mee die nuttig kunnen zijn bij het aanpakken van complexe vraagstukken, zoals economische crisismanagement of technologische innovatie.
2. Snelle beleidsimplementatie: politiek benoemde functionarissen delen vaak de visie van de inkomende regering, wat kan zorgen voor een vlottere uitvoering van beleidsdoelen.
3. Flexibiliteit: het systeem biedt de zittende president de mogelijkheid om sleutelposities in te vullen met mensen die het beleid en de prioriteiten van de regering actief ondersteunen.

Het systeem kent ook nadelen:

1. Belangenverstrengeling: de nauwe banden van de mensen van buiten kunnen leiden tot beleid dat bevoordeelt in plaats van het algemeen belang dient.
2. Gebrek aan continuïteit: politieke benoemingen leiden vaak tot wisselingen van personeel bij elke nieuwe regering, wat de institutionele kennis en geheugen binnen overheidsorganisaties kan ondermijnen.
3. Verzwakking van meritocratie: het systeem moedigt benoemingen aan die gebaseerd zijn op loyaliteit of connecties, in plaats van op kwalificaties en ervaring.

Hoe werkt dit in Nederland?

In Nederland zijn er ook mechanismen en regels die de overstap van personen naar de overheid reguleren. Hoewel politieke benoemingen en carrièrewisselingen in Nederland veel minder gebruikelijk zijn dan in de VS, zijn er zeker formele en vooral ongeschreven regels.

A) Tweede Kamerleden en Eerste Kamerleden

Tweede en Eerste Kamerleden mogen in principe naast hun Kamerlidmaatschap andere functies bekleden. Er zijn echter duidelijke regels om belangenverstrengeling te voorkomen:

• Openbaarmaking van nevenfuncties: Kamerleden moeten hun nevenfuncties en financiële belangen (zoals aandelen) openbaar maken in een register.
• Integriteitsregels: Kamerleden mogen geen beslissingen nemen of lobbyen over onderwerpen waarbij zij zelf financieel belang hebben.
• Geen verplichting tot afkoelperiode: in tegenstelling tot sommige Amerikaanse functies, geldt er geen verplichte “afkoelperiode” voor Kamerleden wanneer zij van of naar een lobbyrol overstappen.

B) Ministers en Staatssecretarissen

Ministers en staatssecretarissen zijn onderworpen aan strengere regels:

• Achterlaten van zakelijke belangen: bewindspersonen mogen tijdens hun ambtsperiode geen financiële belangen hebben in sectoren die zij reguleren. In principe moeten zij aandelen verkopen en/of hun belangen op afstand plaatsen.
• Lobbyverbod na aftreden: er geldt de regel dat bewindspersonen na hun ambtsperiode minimaal twee jaar niet mogen lobbyen bij hun voormalige ministerie. Deze richtlijn is echter nog niet wettelijk verplicht, zoals in de VS wel het geval is. Noch zijn er (materiele) sancties van kracht.

C) Ambtenaren

Voor ambtenaren die van buiten komen en overstappen naar de overheid gelden standaard regels:

• Integriteitsverklaring: ambtenaren respecteren een integriteitsverklaring en worden geacht te handelen volgens de Gedragscode Integriteit Overheid.
• Belangenverstrengeling vermijden: ambtenaren mogen geen beleid opstellen of beslissingen nemen die een direct voordeel opleveren.
• Afkoelperiode bij overstap: hoewel een afkoelperiode niet standaard is, kan bij specifieke functies (zoals bij topambtenaren) een verplichte periode worden opgelegd waarin zij geen werkzaamheden mogen uitvoeren voor hun voormalige werkgever.

Oud-politici en hoge ambtenaren die overstappen naar een lobbyrol worden vaak kritisch gevolgd door media en toezichthouders, maar er is weinig bindende regelgeving. Eventuele trial-by-media is vaak al voldoende om een te snelle overstap te voorkomen.

Verschillen tussen NL en de VS

• Aantal politieke benoemingen: in de VS worden circa vierduizend posities politiek ingevuld, terwijl in Nederland politieke benoemingen beperkt zijn tot ministersposten, staatssecretarissen en politiek adviseurs / assistenten (“PA’s”).
• Afkoelperiode: in de VS gelden vaak strikte afkoelperiodes voor oud-functionarissen en lobbyisten, terwijl dit in Nederland minder formeel en afhankelijk van de situatie is (zie hierboven).
• Transparantie: de VS heeft een uitgebreid systeem van openbaarmaking en toezicht op lobbyactiviteiten, terwijl het Nederlandse systeem hierin vooralsnog minder ver gaat. Hoewel wel wordt gekeken door zowel parlement als ministerie dit te wijzigen.
• Belangenverstrengeling: hoewel beide landen regels hebben om belangenverstrengeling te voorkomen, ligt in Nederland de nadruk meer op vertrouwen en zelfregulering, terwijl in de VS vaker expliciete wettelijke kaders en ethische commissies betrokken zijn.

Conclusie

Het spoils system in Amerika illustreert de delicate balans tussen het benutten van externe expertise enerzijds en het waarborgen van integriteit van de overheid anderzijds. Hoewel politieke benoemingen voordelen bieden, brengen ze ook risico’s met zich mee op het gebied van (kansen op) belangenverstrengeling.

Om het vertrouwen in de overheid te versterken, is het belangrijk om het spoils system kritisch te blijven evalueren en indien nodig aan te vullen met strengere ethische richtlijnen en regels. Zeker als het voornemen van president Trump om het aantal politieke benoemingen substantieel te verhogen, bewerkelijkheid wordt. Alleen zo kan dit systeem bijdragen aan een transparante en gebalanceerde besluitvorming die ten dienste staat van het algemeen belang. Dat voelt zelfs een tech-miljardair op z’n pantoufles aan….