Goed bestuur is makkelijker gezegd dan gedaan – ook voor kabinet Schoof I

Het was de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen naast asiel en migratie hét andere grote thema: “goed bestuur”. De politieke partijen struikelden tijdens de campagne over elkaar heen om het belang ervan te benadrukken richting hun kiezers. Daarbij aangevoerd door Nieuw Sociaal Contract, de kersverse partij van Pieter Omtzigt. Nu het nieuwe kabinet een aantal maanden onderweg is blijkt dat de weg naar de zo gewenste nieuwe bestuurscultuur niet zonder hobbels is. Alle mooie woorden, voornemens en goede bedoelingen ten spijt. Want hoewel in het regeerakkoord is opgenomen dat de transparantie van het handelen van bewindspersonen actief moet worden bevorderd, is het juist die transparantie die nu onderwerp van gesprek is.

Financiële belangen

De Tweede Kamer reageerde afgelopen week namelijk met grote verontwaardiging op het nieuws dat staatssecretaris Folkert Idsinga (NSC – Fiscaliteit en Belastingdienst) weigert inzicht te geven in zijn zakelijke belangen. Idsinga heeft onder meer aandelenbelangen in diverse beursgenoteerde bedrijven, maar wil niet bekendmaken om welke dit gaat. Hij beschouwt dit namelijk als een ‘privéaangelegenheid’. Tweede Kamerleden en integriteitsexperts zijn kritisch, Idsinga houdt vol dat hij zich aan de voorgeschreven regels houdt en niet verplicht is meer openheid van zaken te geven dan hij al heeft gedaan.

Onderscheid tussen letter en geest

Het is in deze discussie van belang onderscheid te maken tussen de letter en de geest van de wet. Hoewel Idsinga zich inderdaad aan de regels en voorschriften houdt – hij heeft immers de belangen gemeld en deze ‘op afstand geplaatst’ – rijst de vraag of het gedrag gepast is. Zeker gezien zijn lidmaatschap van een partij die de term “goed bestuur” zo ongeveer heeft uitgevonden. Het is dan ook op zijn minst opmerkelijk te noemen dat partijleider Pieter Omtzigt (momenteel tijdelijk uit de roulatie) deze kritiek niet heeft voorzien en dus niet eerder heeft ingegrepen. Datzelfde geldt voor formateur Richard van Zwol, bij wie Idsinga de belangen conform de regels gemeld heeft.

Crux is dat de regels er niet alleen zijn om daadwerkelijke belangenverstrengeling te voorkomen (waar Kamer en burgers zonder openheid niet goed over kunnen oordelen). Deze regels zijn er net zo goed om de schijn daarvan tegen te gaan. Daarbovenop kunnen zakelijke belangen ondanks de beste bedoelingen ook onbewust of onbedoeld van invloed zijn op besluitvorming. Juist daarom is democratische controle op basis van deze transparantie zo belangrijk. Dit geldt overigens voor alle bewindspersonen – niet alleen voor Idsinga.

Transparantie agenda’s bewindspersonen

De ophef rondom Idsinga is bovendien niet de eerste keer dat het nieuwe kabinet in opspraak raakt vanwege integriteitskwesties. Vorige maand bleek uit onderzoek van de Open State Foundation dat de verplichte openbare agenda’s van de bewindspersonen niet goed worden bijgehouden. Sterker nog, het nieuwe kabinet presteert op dit geen haar beter dan hun voorgangers. Extra opmerkelijk is dat de bewindspersonen van Nieuw Sociaal Contract, voorvechter van goed en transparant bestuur, tot de slechtst scorende en minst transparante kabinetsleden behoren.

Sommige kabinetsleden hebben zich verontschuldigd, anderen wijten de ‘administratieve achterstand’ aan het zomerreces. Hoe het daadwerkelijk gesteld is met de transparantie zal moeten blijken: momenteel evalueren onderzoekers van de Universiteit Leiden in opdracht van het kabinet of de transparantie van de agenda’s van bewindspersonen met de nieuwe regels daadwerkelijk verbeterd is. De uitkomsten van dit onderzoek worden dit najaar verwacht. Als de resultaten tegenvallen, wordt opnieuw de invoering van een lobbyregister overwogen. Belangrijk doel van de openbare agenda’s is immers om inzicht te geven in de gesprekken die bewindspersonen voeren met verschillende partijen, zodat de verschillende belangen en perspectieven rondom beleidsontwikkelingen transparant zijn.

Integriteit blijft ‘hot topic’

De discussie in de Kamer over de nieuwe bestuurscultuur, integriteit en transparantie zal de komende tijd dus nog niet klaar zijn. Zeker niet nu na diverse sets Kamervragen van onder andere Kamerleden van D66 en SP) ook Geert Wilders zich als leider van de grootste regeringspartij in de discussie rondom Idsinga heeft gemengd. Op X uitte hij harde kritiek op Idsinga en riep om transparantie. Dat kan moeilijk los worden gezien van de wankele verhouding tussen de PVV en NSC – met name omdat de asielplannen van PVV in de weg gezeten worden door de inzet van NSC op “goed bestuur”. Ook de evaluatie van de openbare agenda’s van de bewindspersonen en de mogelijke heroverweging van een lobbyregister zal ongetwijfeld het nodige stof doen opwaaien. Vooralsnog blijkt eens te meer: het realiseren van een nieuwe bestuurscultuur is makkelijker gezegd dan gedaan.