De toekomst van toezicht: naar evenwichtige markten voor consumenten en bedrijven

Eerlijke en transparante markten vragen om scherp toezicht. In Nederland vervult de Autoriteit Consument & Markt (ACM) deze cruciale rol door eerlijke concurrentie te waarborgen en onze consumentenbelangen te beschermen. De toezichthouder ziet toe op diverse sectoren, waaronder de voedingsindustrie, energiemarkt en digitale diensten, en grijpt actief in bij marktmisbruik en misleidende reclamepraktijken. Recent hebben verschillende ingrepen van de ACM, zoals die op duurzaamheidsclaims in de postsector en bij een energieleverancier, opnieuw de relevantie en invloed van de toezichthouder onderstreept. Organisaties werden aangesproken op het gebruik van misleidende duurzaamheidsuitingen en hebben deze vervolgens ingetrokken. Bovendien heeft de ACM haar invloed aangetoond op het gebied van marktconcentraties; zo heeft de toezichthouder onlangs grote potentiële overnames in de mediasector en het glasvezelnetwerk geblokkeerd.

Groeiende politieke steun voor sterker toezicht op marktmacht

Terwijl in verschillende markten grote bedrijven hun positie verder versterken, wordt de roep om effectieve controle op marktmacht steeds luider. Er lijkt groeiende steun te zijn voor een krachtige toezichthouder die kan ingrijpen wanneer marktdominantie ten koste gaat van eerlijke concurrentie. Minister Beljaarts (Economische Zaken) heeft in een recente brief aan de Kamer dan ook aangekondigd stappen te ondernemen richting een toekomstbestendige Mededingingswet. Deze wet zal mogelijk nieuwe bevoegdheden voor de ACM omvatten om marktmacht beter te beheersen. Daarnaast onderzoekt de minister een voorstel om de ACM om te vormen tot een zelfstandig bestuursorgaan (zbo) met eigen rechtspersoonlijkheid. Dit zou niet alleen de onafhankelijkheid van de toezichthouder versterken, maar ook haar slagkracht vergroten bij het aanpakken van complexe marktproblemen. Als zbo met eigen rechtspersoonlijkheid zou de ACM sneller en efficiënter kunnen opereren, met meer autonomie om grensoverschrijdende concurrentievraagstukken en machtsconcentraties aan te pakken.

Deze bredere beweging naar een krachtigere ACM vindt ook weerklank in de Kamer, die recent instemde met een call-in bevoegdheid voor de toezichthouder. Hiermee kan de ACM kleinere overnames onderzoeken die anders onder de meldingsdrempels zouden vallen. Deze bevoegdheid is vooral van belang in sectoren met lokale machtsposities, zoals dierenzorgketens. Daarnaast pleiten partijen als GroenLinks-PvdA, D66 en NSC voor een new competition tool, zoals ook aanbevolen in het recente Draghi-rapport. Hiermee zou de ACM preventief kunnen ingrijpen in markten met structurele concurrentieproblemen, zelfs zonder directe overtreding van mededingingsregels. Zo zou de toezichthouder vroegtijdig marktfalen kunnen aanpakken.

Hoewel brede steun bestaat, is de motie voor de new competition tool niet aangenomen. Dit kan te maken hebben met zorgen over een mogelijk disproportionele machtstoename van de ACM, wat de balans tussen toezicht en politieke controle zou kunnen verstoren. In reactie pleitte de bestuursvoorzitter van de ACM, Martijn Snoep, dan ook voor het inzetten van een “derde vangrail”: een bevoegdheid voor de minister om besluiten van de ACM te herzien indien deze disproportioneel blijken te zijn. Samen met grondig economisch onderzoek en rechterlijke toetsing zou deze “vangrail” zorgen voor een gebalanceerd toezicht dat enerzijds ingrijpen op de markt mogelijk maakt en anderzijds de vrijheid van ondernemen beschermt.

Duurzaamheid als onderdeel van het toezicht van de ACM

De rol en verantwoordelijkheid van de ACM breiden zich ook uit op het gebied van duurzame bedrijfsvoering en mensenrechten. Bedrijven moeten rekening houden met toenemende controles op naleving van duurzaamheidsvoorschriften en transparante communicatie rond keurmerken en duurzaamheidsclaims, om zogenoemde “greenwashing” te voorkomen.

Daarnaast is de vraag actueel of de ACM zal worden aangewezen als toezichthouder voor de Corporate Sustainability Due Diligence Directive (CSDDD), ook bekend als de IMVO-wetgeving. Deze EU-richtlijn verplicht lidstaten een onafhankelijke toezichthouder aan te wijzen voor publiekrechtelijke handhaving. Volgens de CSDDD moeten bepaalde (zeer) grote ondernemingen in de EU en daarbuiten een due diligence-beleid opstellen om de schadelijke impact van hun bedrijfsactiviteiten, dochterondernemingen, en geselecteerde partners in de waardeketen op mensenrechten en het milieu te herkennen, voorkomen, beperken en uiteindelijk elimineren. In de komende twee jaar zal de wetgever zich hierover buigen.

Meer focus op digitale markten

Ook in de digitale sector neemt de invloed van de ACM toe. Met de implementatie van de “Digital Services Act” (DSA – gericht op regulering van online content en bescherming van gebruikers) en de “Digital Markets Act” (DMA – gericht op het beperken van marktdominantie van grote platforms) wordt het speelveld voor digitale diensten en platformen opnieuw ingericht. De ACM heeft de taak om misbruik van marktmacht te bestrijden, boetes op te leggen en richtlijnen af te stemmen met de Europese Commissie. Voor digitale bedrijven betekent dit dat ze voortaan strenger worden gecontroleerd en dat compliance een essentieel onderdeel van hun bedrijfsvoering is.

De ACM is er een om steeds meer rekening mee te houden

Al deze ontwikkelingen maken duidelijk dat de behoefte aan een sterker toezichtkader groeit, waarbij zowel effectieve handhaving als de ruimte voor ondernemingsvrijheid op een evenwichtige manier worden gewaarborgd. Hoewel het nog onduidelijk is of de ACM daadwerkelijk meer bevoegdheden krijgt, wijst de toenemende politieke aandacht hier wel op. Het takenpakket van de ACM breidt zich al uit, terwijl het budget en de middelen vanuit de overheid niet in gelijke mate lijken toe te nemen. Deze disbalans kan een uitdaging vormen bij het waarborgen van consistent en krachtig toezicht, vooral nu de verwachtingen rondom de effectiviteit en slagkracht van de ACM blijven stijgen.

Voor bedrijven en organisaties betekent dit hoe dan ook dat ze goed voorbereid moeten zijn op strengere controle en meer transparantie-eisen vanuit de toezichthouder. Er liggen kansen om het gesprek aan te gaan met stakeholders en beleidsmakers over de impact hiervan. Het delen van praktijkervaringen en zorgen kan bijdragen aan een toezicht- en regelgevingskader dat aansluit bij zowel de marktbehoeften als maatschappelijke belangen. Door openheid en bereidheid te tonen om samen te werken, kunnen bedrijven voldoen aan compliance-eisen en het vertrouwen van consumenten en beleidsmakers versterken. Kortom, bedrijven die investeren in transparante en verantwoordelijke bedrijfsvoering leggen de basis voor duurzame relaties in een markt waarin de ACM een steeds grotere rol speelt als toezichthouder.